Utrechtse Muurformules

De Universiteit Utrecht heeft een zeer rijke historie aan interessante en belangrijke ontdekkingen, met onderzoekers die een stempel hebben gedrukt op allerlei vakgebieden. De door hen bedachte methodes en principes worden vandaag de dag nog steeds gebruikt in de wetenschap. Maar hoeveel Utrechters zijn er op de hoogte van de baanbrekende ontdekkingen die er in hun eigen stad zijn gedaan, door mensen die door dezelfde straten hebben gelopen als zij? Om die ontdekkingen meer bekendheid te geven, verschijnen er op meerdere plekken in Utrecht muurschilderingen over wetenschappelijke ontdekkingen. Het project is opgezet door de Utrechtse natuurkundigen Sander Kempkes en Ingmar Swart, samen met kunstenaarscollectief De Strakke Hand.

Het idee van de muurformules komt oorspronkelijk uit Leiden, zie www.muurformules.nl

Eerste meting in 1845 door Prof. Buys Ballot (1817 – 1890)

Het dopplereffect

Als de bron van een (geluids)golf beweegt ten opzichte van een waarnemer, verandert de frequentie die de waarnemer hoort. Een bekend voorbeeld is een voorbij rijdende ambulance. Zolang de ambulance dichterbij komt, wordt de toon die je hoort (de frequentie) steeds hoger en de toon wordt lager als de ambulance van je wegrijdt. Dit fenomeen noemen we het dopplereffect, naar Prof. Christian Doppler die het voorspelde in 1842.

Tegenwoordig wordt het dopplereffect onder andere gebruikt om snelheden te meten. Denk hierbij aan de snelheid van een auto tijdens een snelheidscontrole en de snelheid van een ster ten opzichte van de aarde. Daarnaast vormt het de basis voor het meten van neerslag met radars.

Voorbeeld van het doppleffect

Utrechtse component: In 1845 heeft Prof. Buys Ballot het bestaan van het dopplereffect voor het eerst aangetoont. Hij deed dit door een hoornist bepaalde tonen te laten spelen op de trein die reed op het pas aangelegde spoor tussen Utrecht en Maarssen. Mensen naast het spoor hoorden een hogere toon als de trein dichterbij kwam en een lagere toon wanneer de trein van hen weg reed, precies zoals voorspeld door Doppler.

Locatie van de schildering
Ornstein-Uhlenbeckprocess, mede ontwikkeld door Prof. Ornstein (1880 – 1941)

De toevalsbeweging

Een dronken persoon loopt niet in een rechte lijn. Soms doet deze persoon een stap naar voren, soms opzij en soms terug.  Het toeval bepaalt de richting. Zo’n dronkaardsloop is een voorbeeld van een zogenoemde toevalsbeweging.

Voorbeeld van een toevalsbeweging in twee richtingen

De toevalsbeweging wordt gebruikt om een zeer grote verscheidenheid aan verschijnselen te beschrijven, variërend van de beweging van vetdruppeltjes in melk, de elasticiteit van rubber, de patronen die vogels vliegen op zoek naar voedsel, tot aan beurskoersen.

Utrechtse component
: Samen met Prof. George Uhlenbeck – hoogleraar in Utrecht van 1935 tot 1938 – heeft Prof. Leonard Ornstein een vergelijking opgesteld waarmee zulke toevalsbewegingen beschreven kunnen worden. Prof. Ornstein heeft dit werk verricht in het oude natuurkundig laboratorium op de Bijlhouwerstraat 6.

Locatie van de schildering
Moleculen kunnen spiegelbeelden hebben (1874). Ontdekt door Van ‘t Hoff (1852-1911).

De stereochemie

Als je naar je handen kijkt, lijken ze in eerste instantie heel erg op elkaar. Zo hebben je linker en rechterhand beide hebben vier vingers en een duim. Als je echter wat beter kijkt, zie je dat er wel degelijk verschillen zijn: ze zijn namelijk elkaars spiegelbeeld. Net als je handen kunnen moleculen ook voorkomen in verschillende spiegelbeelden. Dit wordt in de scheikunde ‘Stereochemie’ genoemd.

Het belang van de stereochemie is niet te onderschatten. De driedimensionale vorm van een molecuul bepaalt mede de eigenschappen zoals de smelttemperatuur en de chemische eigenschappen. In de geneeskunde kan het zelfs een zaak van leven en dood zijn: de ene vorm van een molecuul kan werken als medicijn, terwijl het andere spiegelbeeld levensgevaarlijk is.

Utrechtse Component: Jacobus Henricus van ‘t Hoff legde in 1874 de basis voor de Stereochemie tijdens zijn promotie aan de Universiteit Utrecht. Later heeft hij voor ander werk ook de eerste Nobelprijs voor de scheikunde gewonnen.

De muurschilderingen worden mede mogelijk gemaakt door financiële ondersteuning van de volgende onderdelen van de Universiteit Utrecht: de faculteit Bètawetenschappen, het departement Natuurkunde, het departement Scheikunde, het Instituut voor Theoretische Natuurkunde, en het Debye Instituut. Ook het Delta Instituut voor Theoretische Fysica, en de Stichting Physica sponsoren de schilderingen. 

Kijk voor meer leuke natuurkunde ook eens op www.natuurkundetop10.nl

Neem contact met ons op

Het is onze ambitie om een hele serie muurschilderingen te realiseren. Hebt u ideeën of suggesties, aarzel dan niet om contact met ons op te nemen middels het onderstaande contact formulier.